Stop Mastitom! Terapia DC – ograniczenia i możliwości leczenia i zapobiegania mastitis w okresie zasuszenia

Okres zasuszenia jest nie tylko wyjątkowo ważnym okresem w cyklu życiowym i produkcyjnym każdej krowy mlecznej, ale również dla hodowcy. Jest to czas, który można wykorzystać na podniesienie statusu zdrowotnego stada poprzez właściwie zaplanowanie czynności zoohigieniczno-weterynaryjnych. Popełnienie pewnych zaniedbań w tym zakresie i nieodpowiednie postępowanie z zasuszonymi krowami może z kolei spowodować odwrotny skutek w postaci pogorszenia parametrów zdrowotnych, produkcyjnych czy rozrodowych. W niniejszym artykule postaram się przybliżyć różne opcje postępowania z krowami w okresie zasuszenia z uwzględnieniem doświadczeń własnych oraz z wykorzystaniem dostępnej literatury i piśmiennictwa.

Środowisko i warunki utrzymywania

Nie można mówić o właściwym postępowaniu z krowami w okresie zasuszenia bez zapewnienia im odpowiednich warunków środowiskowych oraz należytych warunków utrzymania. Jest to również czynnik, który w znaczącym stopniu decyduje o zdrowotności gruczołu mlekowego w kolejnej laktacji.

W pierwszej kolejności należy przyjrzeć się jakości materiału zastosowanego jako podłoże. W naszym kraju na grupie krów zasuszonych oraz na porodówkach najczęściej spotyka się słomę (głęboka ściółka) oraz – rzadziej – separat lub piasek (najczęściej te ostatnie rozwiązania nie dotyczą porodówki, a tylko grupy zasuszenia właściwego). Jakikolwiek materiał nie zostałby zastosowany, należy dołożyć wszelkich starań, aby był jak najlepszej jakości. W przypadku najczęściej stosowanej u nas słomy ważne jest, aby była dobrej jakości (sucha, bez pleśni), musi więc być również odpowiednio przechowywana w suchym, zadaszonym miejscu. Ściółkę należy odpowiednio często wymieniać (co 1 – maks. 2 dni) lub – w przypadku głębokiej ściółki – z taką samą częstotliwością dościelać świeżą słomę.

Kolejna ważna sprawa to zapewnienie odpowiedniej wentylacji na budynku, w którym przebywają krowy zasuszone. Sprawna wentylacja przeciwdziała gromadzeniu się wilgoci w budynku i jednocześnie – powodując stałą wymianę powietrza – poprawia dobrostan zwierząt. Gromadzenie się wilgoci jest szczególnie uciążliwe w okresach wiosennych i jesiennych, a także zimą, przy znacznych różnicach temperatur na zewnątrz i wewnątrz budynku, przy jednoczesnej słabej izolacji budynku, kiedy to jest przyczyną szybkiego zawilgocenia ściółki i związanego z tym pogorszenia się warunków bytowania zwierząt. W warunkach podwyższonej wilgotności i przy dodatnich temperaturach w podłożu będzie dochodziło do szybszego namnażania się patogenów środowiskowych, które mogą być przyczyną infekcji gruczołu mlekowego na tle coli i paciorkowców (Schukken i in., 1990).

Należy również pamiętać o tym, aby nie doprowadzić do zbytniego zagęszczenia krów, ponieważ stres, jaki będzie temu towarzyszył (zwłaszcza u młodszych, postawionych niżej w hierarchii zwierząt), również może negatywnie wpłynąć na status obronny organizmu. Krowy zasuszone należy poddawać częstej obserwacji (zwłaszcza pod kierunkiem ewentualnych zmian w gruczole mlekowym), natomiast należy unikać zbędnego dotykania wymienia, jeśli nic się nie dzieje, aby nie prowokować przedwczesnego powrotu funkcji wydzielniczej.

Żywienie

Ustalenie odpowiedniej dawki żywieniowej w grupie krów zasuszonych oraz na porodówce jest oczywiście zadaniem dla odpowiedniego specjalisty w tym zakresie i nie jest intencją autora wchodzić w czyjeś kompetencje. Niemniej jednak w tej pracy poruszonych zostanie kilka aspektów – bardzo ważnych i jednocześnie mających ogromny wpływ na dobrostan zwierząt oraz na ich status zdrowotny, a co za tym idzie – również na możliwości obronne gruczołu mlekowego. Przede wszystkim należy zadbać o stały dostęp krów do świeżej, czystej wody. Poidła w grupie krów zasuszonych czy na porodówce muszą być tak samo często sprawdzane jak poidła krów w grupach laktacyjnych pod względem czystości i prawidłowego funkcjonowania.

Niestety często tak nie jest.

Trzeba również pamiętać o tym, że okres zasuszenia to nie jest właściwy czas, aby poprawiać kondycję krów lub je odchudzać. W dawce należy ograniczyć pasze energetyczne i mlekopędne, pamiętając jednocześnie o właściwym żywieniu mineralno-witaminowym, tak niezbędnym do właściwego funkcjonowania krowy (w tym jej mechanizmów obronnych) oraz do prawidłowego rozwoju płodu. Odpowiednie żywienie w tym okresie pozwoli także ograniczyć ryzyko wystąpienia po porodzie takich schorzeń, jak hipokalcemia czy ketoza. Wystąpienie hipokalcemii – czy to w formie klinicznej, czy podklinicznej – powoduje wzrost ryzyka zachorowania na zapalenie wymienia nawet 8 razy (Curtis i in., 1983). Wpływ ketozy na mechanizmy obronne wymienia (Suriyasathaporn, 2000) obejmuje:

• zmniejszenie fagocytozy granulocytów;
• zmniejszenie liczby anionów nadtlenkowych w leukocytach;
• zmniejszenie liczby cytokin produkowanych przez leukocyty;
• zmniejszenie liczby ogólnej leukocytów,
• zmniejszoną chemotaksję.

Terapia DC – preparaty antybiotykowe stosowane do zasuszenia

Jak bardzo istotny dla całego programu kontroli mastitis w stadzie jest okres zasuszenia oraz jak ważne jest użycie w tym okresie odpowiednio dobranej terapii DC, niech świadczy fakt, że jednym z elementów „pięciopunktowego programu kontroli mastitis” (Five Point Plan) jest właśnie profilaktyka w zasuszeniu (DCT). Program ten został opracowany w National Institute for Research in Dairying w Reading w Wielkiej Brytanii i jego głównym celem miało być zwalczanie zapaleń gruczołu mlekowego z udziałem drobnoustrojów zakaźnych takich jak Str. agalactiae i Staph. aureus. Po latach obowiązywania tego planu w wielu krajach udało się doprowadzić do znacznej redukcji LKS w mleku zbiorczym oraz praktycznie całkowicie wyeliminować zakażenia z udziałem paciorkowca bezmleczności. Program kontroli mastitis (Five Point Plan):

1. Higiena wymienia i pozyskiwania mleka.
2. Podojowa dezynfekcja strzyków.
3. Prawidłowa eksploatacja i konserwacja dojarki mechanicznej.
4. Profilaktyka w zasuszeniu (DCT).
5. Natychmiastowe leczenie klinicznych postaci mastitis oraz eliminacja krów opornych na terapię.

Idealny lek do terapii DC powinien w bardzo krótkim czasie od podania osiągać wysoką koncentrację w wymieniu, tak, aby doprowadzić do szybkiej eliminacji obecnych patogenów, a następnie, na skutek powolnego uwalniania substancji czynnej i utrzymywania się jej w odpowiednim stężeniu, chronić wymię przed nowymi infekcjami. Dobrze by było, aby antybiotyk utrzymywał się tylko w wymieniu, bez przechodzenia do całego ustroju, i by po wycieleniu następowała jego szybka eliminacja z wymienia wraz z pierwszym udojem. Wykazano, że również wielkość cząsteczki substancji czynnej może mieć wpływ na szybkość i poziom dystrybucji w wymieniu (Ehinger i Kietzman, 2000) oraz że ma istotne znaczenie dla zapewnienia stężenia na poziomie przekraczającym MIC w tkankach całego wymienia.

Biorąc pod uwagę, że za przetrwałe zapalenia z okresu laktacji odpowiadają w głównej mierze Staphylococcus aureus, Streptococcus uberis i inne paciorkowce, natomiast przyczyną nowych infekcji w okresie zasuszenia jest E. coli i częściowo również S. uberis, przy doborze preparatu do terapii DC należy się kierować wrażliwością tych patogenów na substancje czynne zawarte w stosowanym preparacie. Spektrum działania powinno być natomiast tak wąskie, jak to tylko możliwe, aby jednocześnie wyleczyć przetrwałe zakażenia i zapobiegać nowym infekcjom (Bradley, Huxley, Green, 2003). Z preparatów dostępnych na rynku do terapii DC (tab. 1, s. 68) stosuje się dosyć powszechnie preparaty oparte na kloksacylinie (Orbenin DC, Cloxamed TS).

Kloksacylina, jak wskazywały badania po ponad 30 latach jej stosowania (Booth, 1997), w dalszym ciągu nie wykazywała osłabionego działania wobec szczepów Staph. aureus izolowanych z mleka. Jej działanie sprowadza się do aktywności wobec bakterii Gram+.

Kolejny preparat używany w terapii DC oparty jest na cefquinomie (Virbactan) i jest zalecany przez producenta do leczenia podklinicznych postaci zapaleń w okresie zasuszenia i w celu zapobiegania nowym infekcjom wymienia wywoływanym przez: Str. uberis, Str. agalactiae, Str. dysgalactiae, Staph. aureus oraz gronkowce koagulazoujemne. Cefquinom wykazuje się dobrą penetracją tkanek i jest aktywny wobec bakterii Gram+ i Gram-. Rifaksymina jako substancja czynna jest zawarta w preparacie Fatroxymin DC.

Ten antybiotyk, należący do grupy rifamycyn, charakteryzuje się m.in. tym, że po zastosowaniu dowymieniowym nie wykazuje obecności ogólnoustrojowej, stąd karencja na tkanki nie obowiązuje, z wyjątkiem tkanek wymienia w okresie od podania preparatu do rozpoczęcia laktacji. Kolejny preparat, Mastisan PN DC, w swoim składzie zawiera dwa antybiotyki: benzylopenicylinę prokainową oraz neomycynę. Spektrum działania obejmuje tak bakterie Gram+, jak i Gram-. Nowością na rynku preparatów do terapii DC jest lek o nazwie Ubrostar DC. Jest to pierwszy trójfazowy preparat do leczenia krów w okresie zasuszenia.

W swoim składzie preparat ten zawiera trzy antybiotyki. Są to: jodowodorek penetamatu, penicylina benetaminowa oraz framycetyna. Penicyliny są szczególnie skuteczne w zwalczaniu bakterii Gram+ (gronkowce, paciorkowce), natomiast framycetyna jest skuteczna wobec gronkowców wytwarzających penicylinazy (w tym Staph. aureus) oraz bakterii Gram- (E. coli, Klebsiella, Pseudomonas).

Profilaktyka mastitis

Przez działania profilaktyczne rozumiemy ogół czynności mających uchronić przed niepożądanymi zjawiskami, a w przypadku ich wystąpienia – doprowadzenie do jak najszybszego wykrycia i wyeliminowania tych zjawisk. W przypadku mastitis zdecydowanie bardziej opłaca się zapobiegać niż leczyć. Wśród sposobów/strategii optymalizacji odporności gruczołu mlekowego należy wymienić:

• minimalizowanie ekspozycji końcówki strzyka na bakterie (dot. m.in. wspomnianej wcześniej czystości środowiskowej),
• odpowiednie żywienie (również opisane powyżej) – optymalizację poziomu odporności (wit. E, selen),
• redukcję stresu,
• wprowadzenie szczepień – odporność nabyta.

Te wszystkie powyższe czynniki wpływają na odporność, czyli efektywność, z jaką zwierzę eliminuje atakujący go patogen. Oczywiście nie mniej ważna jest tolerancja organizmu na zakażenie, czyli zdolność do minimalizowania „kosztów” związanych z infekcją. Doskonałym wsparciem naszych działań mających na celu ograniczenie występowania mastitis w stadzie będzie więc również profilaktyka swoista. Obecna na polskim rynku szczepionka Mastibiovac (Biowet Drwalew) czynnie uodparnia przeciwko klinicznym i podklinicznym zapaleniom gruczołu mlekowego wywoływanym przez patogeny takie jak: E. coli, Arcanobacterium pyogenes, Staph. aureus, Streptococcus spp.

Jak podaje producent, szczepionkę można stosować również u jałówek poprzez podanie preparatu na 2 tyg. przed wycieleniem. Na naszym rynku obecna jest również szczepionka STARTVAC^® (Hipra), która w swoim składzie zawiera inaktywowane szczepy Staphylococcus aureus oraz E. coli. Szczepionkę podaje się trzykrotnie: pierwsza dawka – 45 dni przed spodziewanym terminem wycielenia, kolejna – 35 dni później (10 dni przed spodziewanym terminem porodu) i trzecia – 62 dni po podaniu dawki drugiej (czyli 52 dni po porodzie).

Badania przeprowadzone przez producenta dowodzą, że wzmocnienie odporności w wyniku wdrożenia szczepień z użyciem szczepionki STARTVAC^® prowadzi do zmniejszenia liczby krów, u których doszło do zapalenia gruczołu mlekowego wywołanego na tle Staph. aureus bądź bakterii pokrewnych. Doszło również do zwiększenia liczby krów, u których doszło do wyleczenia stanu zapalnego, jak również do zwiększenia ilości i jakości wytwarzanego mleka.

Na zakończenie

O stosowaniu sztucznych czopów i osłonek pisałem już w poprzednim artykule, natomiast z innych alternatywnych opcji należy wspomnieć o próbach stosowania propolisu w okresie zasuszenia celem wyeliminowania istniejących zakażeń oraz zapobiegania nowym infekcjom. Propolis jest produktem złożonym wytwarzanym przez pszczoły i może się składać nawet z ponad 150 składników. Wykazuje wysoką aktywność wobec bakterii, wirusów, grzybów i pierwotniaków. Za jego działanie wobec drobnoustrojów odpowiadają głównie flawonoidy i kwasy fenolowe, które charakteryzują się działaniem bakteriostatycznym i bakteriobójczym. W przeprowadzonych badaniach wyniki podania propolisu krowom w okresie zasuszenia były bardzo obiecujące, co więcej, były lepsze niż w przypadku tradycyjnej terapii DC z użyciem antybiotyków (Dudko, 2008). Efekt działania propolisu wydłużał się również na następującą po zasuszeniu laktację – w tym okresie również obserwowano spadek liczby przypadków mastitis.

Okres zasuszenia, a nawet sam moment podania preparatów DC w trakcie ostatniego w danej laktacji udoju, jest często wykorzystywany do przeprowadzenia czynności profilaktyczno-leczniczych, takich jak np. zastosowanie preparatów na odrobaczanie. Inwazje pasożytnicze nie odpowiadają może w bezpośredni sposób za stan zdrowotny gruczołu mlekowego, ale krowy silnie zarobaczone z całą pewnością są bardziej podatne na wszelkie zachorowania, w tym i na zapalenie gruczołu mlekowego. Podanie preparatu na odrobaczanie w czasie, kiedy nie pozyskujemy mleka od krowy, powoduje, że nie musimy się troszczyć o ryzyko dostania się niebezpiecznych dla zdrowia ludzi substancji do mleka przeznaczonego do konsumpcji. Oczywiście należy z całą odpowiedzialnością dopilnować wyznaczonych przez producentów okresów karencji, zwłaszcza w przypadku krów, które z różnych przyczyn mogą wycielić się wcześniej, niż zakładaliśmy. Pomocna w tym na pewno będzie stosowna dokumentacja lekarsko-weterynaryjna, ale również fermowa baza danych o krowach i przeprowadzanych na nich zabiegach profilaktycznych.

Na zakończenie należy wspomnieć, że profilaktyka mastitis to również zwalczanie much w budynkach, w których przebywają krowy, więc w grupie krów zasuszonych i na porodówkach również. Owady te są w stanie przenosić drobnoustroje wywołujące mastitis, jak również – poprzez powodowanie uszkodzeń skóry wymienia i okolicy ujścia kanału strzykowego – otwierają wrota wejścia dla patogenów środowiskowych. Krowy zasuszone docenią też na pewno możliwość skorzystania z wybiegu, na którym będą miały dostęp do świeżego powietrza – i to zarówno, latem jak i zimą.

Piśmiennictwo dostępne u autora

lek. wet. Paweł Rzeczkowski
Polskie Stowarzyszenie ds. Mastitis
Gabinet Weterynaryjny „Rzeka Mleka” w Olsztynie