Rola postępowania dietetycznego w żywieniu przewlekle chorych psów i kotów

Jakie składniki odżywcze powinny znaleźć się w diecie przewlekle chorego psa lub kota?

Podstawowa zasada doboru źródeł składników pokarmowych jest taka, że należy dostosować się do potrzeb żywieniowych chorego zwierzęcia oraz uwzględnić drogę podania danego składnika odżywczego. Największe ograniczenia ma stosowanie żywienia do- i pozajelitowego. Na podstawie aktualnych wyników badań tylko nieliczne ze składników odżywczych nie powinny być obecne w preparatach do żywienia do- i pozajelitowego, podczas gdy większość może być wykorzystywana w celu dożywienia przewlekle chorych psów i kotów.

Wydaje się, że w świetle dowodów naukowych składnikami, które odgrywają szczególnie ważną rolę w regeneracji organizmu przewlekle chorego z rozwiniętym niedożywieniem, są białka, kwasy tłuszczowe oraz wybrane składniki odżywcze, takie jak glutamina, składniki o charakterze przeciwutleniającym oraz witaminy o działaniu plejotropowym, np. witamina D.

Białko należy do tych składników odżywczych, którego ilość w codziennej diecie każdego organizmu determinuje i podtrzymuje jego podstawowe funkcje życiowe i od którego ilości i składu aminokwasowego zależy to, w jaki sposób kształtować się będzie metabolizm organizmu, efektywność systemów naprawczych i regeneracyjnych czy tempo przemian innych składników odżywczych. Tym bardziej w diecie osobników wyniszczonych musi ono stanowić szczególnie ważny element. Preferowana forma podawania to przede wszystkim droga pokarmowa, chociaż u skrajnie wyniszczonych pacjentów drogą dojelitową można podawać białko w bardzo różnej postaci. Izolaty, hydrolizaty białkowe oraz wybrane aminokwasy stanowią składniki wielu gotowych preparatów wykorzystywanych do żywienia dojelitowego, a ich wysoka wchłanialność przyczynia się do osiągnięcia szybkiego efektu terapeutycznego.

Istotnym aspektem związanym bezpośrednio z ilością białka w diecie jest możliwość kształtowania tempa przemiany materii – im wyższa zawartość białka, tym większa ilość energii zmagazynowanej w organizmie musi być poświęcona na procesy trawienia, wchłaniania, metabolizowania i usuwania produktów przemiany materii białek. W przypadku zdrowego dorosłego osobnika takie podejście do zawartości białka w diecie pozwala efektywnie regulować wydatek energetyczny organizmu – z małym zastrzeżeniem, że takie postępowanie dietetyczne musi zakładać odpowiednią ilość energii pochodzącej z węglowodanów. W przypadku osobników przewlekle chorych wysoka jakość biologiczna i odżywcza białek stanowi podstawę zwiększenia tempa syntezy endogennych białek, a spowolnienia ich katabolizmu.

Dodatni bilans białka naturalnie zachodzi w młodych, rozwijających się organizmach, w okresie ciąży/laktacji i rekonwalescencji. Bilans azotowy ujemny jest niekorzystny dla organizmu i dotyczy sytuacji, kiedy katabolizm białek i wydalanie azotu przeważają nad jego przyswajaniem. Ma to miejsce w przypadku przede wszystkim kacheksji i chorób wyniszczających oraz fizjologicznie u osobników starych. Dlatego też przy doborze ilości białka w celu zapewnienia jak najlepszego dostarczenia wszystkich aminokwasów – będących bezpośrednim źródłem azotu – najważniejsza jest jakość białka. W związku z tym podzielono białka – uwzględniając ich skład aminokwasowy – na:

1. białka pełnowartościowe, czyli takie, które zapewniają prawidłowy wzrost i rozwój organizmu, zawierają wszystkie aminokwasy egzogenne w ilościach zbliżonych do zapotrzebowania (białko jaja kurzego, białko mleka i jego przetworów, białko tkanki mięśniowej ssaków, ryb, skorupiaków, białko soi i orzeszków ziemnych),
2. białka częściowo pełnowartościowe – wystarczają do podtrzymywania życia, ale nie zapewniają prawidłowego rozwoju i wzrostu; zawierają aminokwasy egzogenne, ale minimum jeden w ilościach deficytowych (białko zbóż – niedobór lizyny, białko ryżu – niedobór lizyny i treoniny, białko kukurydzy – niedobór tryptofanu i lizyny),
3. białka niepełnowartościowe – białka przyswajalne, ale nie wystarczające do podtrzymania życia (żelatyna – brak tryptofanu i cysteiny oraz niedobór metioniny, izoleucyny, waliny i tyrozyny),
4. białka bezwartościowe – nieprzyswajalne, np. białko pierza, paznokci, rogów.

W diecie osobników przewlekle chorych żywionych drogą pokarmową dobór surowców będących źródłem białka powinien dotyczyć wyłącznie źródeł białka pełnowartościowego.

Szczególną uwagę należy zwrócić na dobór ilości i jakości białka w żywieniu psów i kotów z niewydolnością nerek, u których rozwija się niedożywienie. W takich przypadkach ilość białka powinna być ściśle kontrolowana, ale niekoniecznie na bardzo niskim poziomie. Fizjologicznie powstające metabolity katabolizmu białek są wydalane, ale ich zbyt duże stężenie jest niebezpieczne dla źle funkcjonujących nerek. Ograniczenie ilości białka może wspomóc proces leczenia i wpływać na poprawę samopoczucia. Należy jednak zwrócić uwagę na to, żeby podawane białko charakteryzowało się wysokim współczynnikiem strawności oraz wysoką jakością biologiczną. Sprzyja to jego przyswajaniu, zmniejsza konkurencyjność we wchłanianiu poszczególnych aminokwasów, ogranicza ilość metabolitów oraz zapobiega procesowi wykorzystywania przez organizm białek własnych.

Składnikiem, który należy stosować z dużą ostrożnością, szczególnie w żywieniu do- i pozajelitowym, jest arginina. Jej dostępność jest zmniejszona w posocznicy, ale ponieważ suplementacja argininy może indukować tworzenie tlenku azotu i zwiększać hipotensję u pacjentów ze wstrząsem septycznym, dane są ograniczone i chociażby z tego powodu suplementacja argininy nie powinna być powszechnie stosowana. Dodatkowo ważnym argumentem jest zaangażowanie argininy w metabolizm komórki nowotworowej, któremu towarzyszy stan wyniszczenia w komórkach zdrowych. Arginina jest względnie egzogennym aminokwasem, który odgrywa ważną rolę w wielu procesach biologicznych, takich jak proliferacja komórek i synteza białek. Jest także prekursorem poliamin, proliny, kreatyniny i glutaminianu (16).

Arginina jest syntetyzowana w dwóch głównych szlakach metabolicznych. W pierwszym takie aminokwasy jak prolina, glutaminian i glutamina w enterocytach są przekształcane w cytrulinę, która jest następnie uwalniana do krążenia wątrobowego wrotnego. Po dostaniu się do krążenia ogólnego większość cytruliny jest przekształcana w nerkach w argininę przy udziale dwóch enzymów cyklu mocznikowego: syntazy argininobursztynianowej i liazy argininobursztynianowej. Drugi szlak syntezy argininy opiera się na aktywności tych samych enzymów, ale przy założeniu, że cytrulina w tym cyklu jest pochodzenia wewnątrzkomórkowego. Ten mechanizm dobrze funkcjonuje w komórkach układu immunologicznego, a syntetyzowana w nich arginina wykorzystywana jest do syntezy tlenku azotu (NO), kluczowego czynnika decydującego o skuteczności odpowiedzi immunologicznej organizmu.

Skoro arginina jest niezbędna do wzrostu komórki normalnej, to w stanach wzmożonej proliferacji komórek nowotworowych oraz w stanach silnie katabolicznych jej stężenie w komórce może być niewystarczające. Niezbędność argininy dla funkcjonowania komórek nowotworowych może stanowić podstawę potencjalnej terapii polegającej na obniżaniu stężenia argininy w mikrośrodowisku nowotworów, szczególnie tych, które nie są w stanie zsyntetyzować argininy de novo.