Aaa kotki dwa… Czy zwierzęta śnią, kiedy śpią?

Przeplatanie okresów aktywności z czasem odpoczynku jest jedną z podstawowych biologicznych potrzeb wszystkich żywych organizmów. Jedną z form regeneracji, wspólną dla ludzi i zwierząt, jest sen. Jednak czy zwierzęta śpią tak samo jak ludzie i czy np. kot, tak jak człowiek, miewa sny?

Sen w królestwie zwierząt

Wszystkie zwierzęta śpią. Oznacza to, że wszystkie okresowo doświadczają naturalnego, fizjologicznego stanu, w którym dochodzi do zmniejszenia aktywności ruchowej oraz reakcji na stymulację (mniejsza wrażliwość na bodźce), jak również do przybrania charakterystycznej pozy spoczynku. Sen różni się jednak od innych stanów, w których dochodzi do zmiany stanów świadomości (np. śpiączki czy bycia pod wpływem narkozy), tym, że jest on łatwo odwracalny i regulowany samoistnie przez dany, konkretny organizm (1). Jednak czas trwania snu, związana z nim aktywność neuronalna i prezentowane podczas snu zachowania różnią się u różnych gatunków, a czasem nawet w obrębie tego samego.

Elastyczność w kwestii snu, będąca odpowiedzią na konieczność dostosowania się do otoczenia, pozwala zwierzętom przetrwać i zaspokajać swoje potrzeby. I tak np. dorosły koń, którego w naturze chroni przed drapieżnikami czujność i umiejętność szybkiej ucieczki, śpi przeciętnie około 3 godzin na dobę, a kot, sam będący drapieżcą potrzebującym regeneracji po krótkich, lecz intensywnych aktywnościach związanych z polowaniem, sypia nawet do 20 godzin. Ptaki z rodziny fregatowatych śpią natomiast bardzo różnie – czasem wcale, kiedy zachowują pełną świadomość, 24/7 lecąc nad oceanem, aż do 12 godzin, kiedy swój dzień spędzają akurat na lądzie (2).

U psów ważnym czynnikiem kształtującym sen okazują się być emocje i interakcje społeczne z innymi psami i/lub ludźmi. Sprawdzono, że psy, które w danym dniu doświadczyły interakcji o charakterze negatywnym, mają krótszy sen oraz problemy z optymalną kolejnością jego faz w porównaniu do czworonogów, które miały wcześniej kontakty emocjonalnie pozytywne. Znaczenie mają też tutaj osobnicze różnice w psiej osobowości, poziom aktywności oraz poziom odstępstw od rutyny (3).

Jak ważny jest sen w życiu zwierząt, pokazują skutki jego deprywacji. U psów i kotów to właśnie m.in. sen traktuje się jako wyznacznik ich dobrostanu. Udowodniono bowiem, że jego ograniczenia są źródłem stresu i wiążą się z pogorszoną regulacją emocji, zaburzeniami psychomotorycznymi i sensomotorycznymi, agresją, lękiem i słabą zdolnością radzenia sobie ze stresującymi bodźcami (3). Ciekawym przykładem, wykraczającym poza obserwację znanych nam najlepiej zwierząt domowych, są w tym aspekcie również pszczoły miodne. Badania pokazują, że kiedy są niewyspane, to podobnie jak ludzie mają problemy z komunikacją. Dokładność przekazywania informacji o kierunku i odległości, w jakiej znajduje się pokarm, drastycznie spada (4).

Spanie a śnienie

Punktem wyjścia do tematu występowania snów u zwierząt jest kwestia ich aktywności (przede wszystkim mózgu) podczas snu. Można powiedzieć, że wszystkie zwierzęta, na których do tej pory prowadzone były badania, wykazują podczas snu zmienną aktywność na poziomie procesów neuronalnych i niekiedy zachowania (różne fazy cyklu snu).

Dla wszystkich ssaków lądowych i ptaków naukowcy zgodnie używają przy tej okazji takich samych pojęć, jak przy śnie ludzi – faza REM oraz non-REM:

1. NREM (ang. non-rapid eye move­ment) – w porównaniu do stanu aktywności obserwuje się wolniejszy i bardziej regularny oddech oraz rytm pracy serca (zapis EEG jest synchroniczny), zmniejszone napięcie mięśni szkieletowych.
2. REM (ang. rapid eye movement) – oddech oraz rytm pracy serca są bardziej nieregularne niż w fazie NREM (EEG niesynchroniczne), występują skurcze mięśni szkieletowych na tle atonii mięśniowej (swego rodzaju paraliżu), szybkie ruchy gałek ocznych pod powiekami. W związku z tym, że EEG oraz aktywność regionów hipokampa (fale theta ściśle powiązane z procesami pamięciowymi) są zbliżone do tych występujących na jawie, fazę REM nazywa się „snem aktywnym” lub „snem paradoksalnym” (5).