Czynniki warunkujące powstawanie i rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych

Organizm wrażliwy

Organizmy zwierząt i ludzi wyposażone są w szereg mechanizmów warunkujących ich integralność i chroniących je przed przedostaniem się w jego obręb czynników zakaźnych. Upośledzenie działania tych mechanizmów może skutkować rozwojem choroby zakaźnej. Ogromna rola w ochronie ustroju przed chorobami infekcyjnymi przypada układowi immunologicznemu. Jest to złożony system, na który składają się: szpik kostny, grasica, obwodowe narządy limfatyczne i węzły chłonne oraz leukocyty, i który decyduje o odporności organizmu.

Odporność w stosunku do danego czynnika zakaźnego może być wrodzona lub nabyta. Pierwsza ma charakter nieswoisty, co oznacza, że skierowana jest przeciwko różnym czynnikom zakaźnym, utrudniając lub uniemożliwiając im zakażenie. Wykorzystuje ona te same mechanizmy, niezależnie od rodzaju patogenu atakującego organizm. Bariery mechaniczne, jak skóra czy błony śluzowe, wydzieliny i wydaliny (łzy, pot, mocz), odruchy (kaszel, kichanie, odruch wymiotny), fagocytoza, nieswoiste czynniki humoralne (dopełniacz, interferony, przeciwciała naturalne) itp. są składowymi odporności nieswoistej. Skuteczność tych mechanizmów nie jest jednakowa u różnych zwierząt i zależna jest przede wszystkim od stanu fizjologicznego danego osobnika (jego wieku, odżywienia, stresu itd.) (1, 3, 19, 20).

Drugi typ odporności – odporność nabyta – ma charakter swoisty. Oznacza to, że skierowana jest przeciwko ściśle określonemu czynnikowi zakaźnemu, a do jej rozwoju doszło na skutek kontaktu układu immunologicznego z danym patogenem. Kontakt ten mógł być naturalny – gdy zwierzę uległo naturalnemu zakażeniu – lub też sztuczny – stymulowany np. poprzez szczepienia. Odporność nabyta wyraża się produkcją przeciwciał swoiście rozpoznających antygeny mikroorganizmów oraz zdolnością do zapamiętywania wnikających antygenów (pamięć immunologiczna) (1, 19, 21).

Organizm może pozyskiwać odporność swoistą w sposób bierny na drodze naturalnej (np. przekazywanie przeciwciał młodym wraz z mlekiem matki, lub przez łożysko) lub sztucznie (podanie surowic odpornościowych). Odporność pozyskana takimi drogami jest krótkotrwała i pozbawiona pamięci immunologicznej (1, 19, 21).

Regułą jest, że u zwierząt ze sprawnie działającym układem immunologicznym praktycznie nie ma szans, by rozwinęła się choroba zakaźna. Jej pojawienie się jest sygnałem, że któraś ze składowych układu immunologicznego nie funkcjonuje prawidłowo. Jest wiele czynników wpływających na stan i funkcje układu odpornościowego, które mogą upośledzać jego działanie. Jednym z nich jest wiek. Powszechnie obserwuje się, że odporność u osobników bardzo młodych lub bardzo starych jest słabsza niż u dorosłych. Także choroby narządów wewnętrznych, takie jak: cukrzyca, nadczynność nadnerczy, choroby wątroby, skóry, płuc, nowotwory, poprzez wpływ na składowe układu odpornościowego upośledzają jego działanie.

Kolejną grupą czynników predysponujących do rozwoju chorób zakaźnych poprzez działanie immunosupresyjne są czynniki fizyczne i chemiczne (leki immunosupresyjne, cytostatyki, środki znieczulające, napromieniowanie organizmu, oparzenia, mechaniczne uszkodzenie skóry lub błon śluzowych, zabiegi operacyjne), a także niedobory witaminowe i mineralne (niedobór witaminy A, niedobór witaminy E, niedobór cynku, żelaza itp.). Wreszcie spadek odporności może towarzyszyć sytuacjom stresowym (transport zwierząt, wystawy, zawody, szpitale, hotele dla zwierząt, zbyt duże zagęszczenie zwierząt na danej powierzchni) lub jest efektem pierwotnych, lub nabytych niedoborów odporności (np. dyskineza rzęsek czy amyloidoza) (1, 3, 19, 21).