Zaburzenia płodności u wysokowydajnych krów mlecznych

W ciągu ostatnich 40 lat nastąpił znaczny wzrost wydajności mlecznej krów, któremu towarzyszy znaczące obniżenie płodności. W Polsce wydajność krów w oborach pod kontrolą użytkowości przekracza 8500 kg mleka. Odsetek zacieleń po pierwszej inseminacji spadł w tym czasie z 60-70% do 30-40%, a okres międzywycieleniowy uległ znacznemu wydłużeniu. Było to nawet przedmiotem interpelacji poselskiej w sejmie. Postępuje również koncentracja produkcji mleka, zmniejsza się liczba producentów mleka, ale wzrasta wielkość stad.

Przyczyny obniżenia płodności u wysokowydajnych krów są złożone. Z jednej strony wydajność mleczna jest w pewnym stopniu skorelowana ujemnie z płodnością, z drugiej strony prawidłowe pokrycie zapotrzebowania krów wysokowydajnych na składniki pokarmowe, szczególnie w energię, jest trudne. Ujemny bilans energii powoduje z kolei występowanie zaburzeń metabolicznych, przeważnie o charakterze podklinicznym, jak ketoza i hipokalcemia oraz zaburzeń rozrodu.

Jednym z głównych problemów w wysokowydajnych stadach krów mlecznych jest brak rui (łac. anestrus). Jest on definiowany jako niewystąpienie/niewykrycie rui wtedy, kiedy powinna być widoczna [> 60. dnia po porodzie (p.p.), po nieskutecznym unasiennianiu, po osiągnięciu dojrzałości płciowej u jałówek].

Z badań przeprowadzonych w olsztyńskiej Katedrze Rozrodu Zwierząt z Kliniką wynika, że zjawiskiem braku rui p.p. dotkniętych jest przeciętnie 30-40% krów w stadzie, jednak w niektórych oborach odsetek krów z brakiem rui może wynosić 60% i więcej (ryc. 1).

Po nieskutecznym kryciu 25-30% krów nie wykazuje objawów rujowych i jest identyfikowane jako niecielne dopiero podczas badania na ciążę (ryc. 2).

Anestrus może być również wynikiem cichej rui (łac. anaphrodisia) lub patologicznej acyklii, czyli braku cyklu płciowego. Cicha ruja polega na braku zewnętrznych objawów rujowych, pomimo zachodzenia cyklicznych zmian na jajnikach oraz w drogach rodnych. Jest ona stwierdzana u około 50% zwierząt niewykazujących objawów rujowych do 60. dnia p.p., stanowiąc tym samym jedną z głównych przyczyn braku rui u krów. Zjawisko cichej rui występuje również u krów, które nie zaszły w ciążę pomimo krycia lub sztucznego unasieniania.

Cichą ruję stwierdza się u większości krów rozpoznanych jako niecielne podczas badania na ciążę (ryc. 3).

Do niedawna przyjmowano, że cicha ruja jest głównie wynikiem błędnego rozpoznania rui przez personel oborowy (ruje niewykryte) jako skutek zbyt rzadkiej i krótkiej obserwacji zwierząt lub braku odpowiednich umiejętności. Wyniki nowszych badań wskazują, że cicha ruja może być uznana także za stan chorobowy. W wielu badaniach wykazano, że u krów wysokowydajnych ruja jest skrócona, a objawy rujowe słabiej wyrażone. W okresie okołorujowym krowy z cichą rują mają istotnie niższe koncentracje estradiolu-17b i wyższe koncentracje progesteronu we krwi niż krowy wykazujące wyraźne objawy rujowe. Te zmiany hormonalne są związane głównie z błędami w żywieniu krów wysokowydajnych, a zwłaszcza z częstym u nich niedoborem energii na początku laktacji. Ujemny bilans energetyczny obniża częstotliwość uwalniania (pulsów) GnRH z podwzgórza.

Powoduje to ograniczenie uwalniania gonadotropin z przysadki, osłabienie wzrostu pęcherzyków jajnikowych i tym samym zmniejszenie syntezy estrogenów. Wykazano, że średnica pęcherzyka dominującego była istotnie mniejsza u krów z niedoborem energii w porównaniu do zwierząt kontrolnych, żywionych zbilansowaną dawką. U krów nadmiernie karmionych w okresie zasuszenia przy niedoborze energii po porodzie dochodzi do mobilizacji tłuszczu i stłuszczenia wątroby. Podczas lipolizy jest uwalniany zmagazynowany w tkance tłuszczowej progesteron, który osłabia objawy rujowe. Osłabienie lub brak objawów rujowych mogą być również związane z oddziaływaniem różnych czynników stresowych, np. kulawizn. Pod wpływem stresorów dochodzi do wzrostu koncentracji endogennych opioidów (b-endorfina, enkefaliny) oraz kortyzolu, które hamują wydzielanie gonadotropin.