Fizjoterapia weterynaryjna. Omówienie wybranych metod rehabilitacji

Fizjoterapia stosowana w weterynarii, nazywana w Polsce zoofizjoterapią lub fizjoterapią weterynaryjną, to dziedzina, która doczekała się wielu artykułów w czasopismach fachowych i pewnej świadomości u lekarzy weterynarii. Tym niemniej wydaje się, że w porównaniu do innych krajów jest zbyt mało wykorzystywana przez większość lekarzy.

Dzieje się tak prawdopodobnie z braku upowszechnienia rzetelnej wiedzy na jej temat. Być może artykuł ten przybliży nieco tematykę i zachęci do częstszego wykorzystania w praktyce.

W medycynie ludzkiej zastosowanie fizjoterapii od dawna nie podlega dyskusji i jest ona wykorzystywana niemalże w każdej dziedzinie medycyny, m.in. w ortopedii, neurologii, kardiologii, urologii, pulmonologii czy ginekologii. Ograniczeniem jej stosowania są jedynie uwarunkowania ekonomiczne.

W weterynarii na razie wykorzystujemy ją jedynie w ortopedii, neurologii i dermatologii. Na szczęście rozwojowi tej dziedziny sprzyja coraz większa świadomość właścicieli. Coraz częściej to oni pytają o rehabilitację i dodatkowe możliwości leczenia. Stąd w weterynarii rośnie zapotrzebowanie na pełen zakres usług, jaki oferuje medycyna ludzka, i coraz częściej pytania o działanie fizjoterapii trafiają do lekarzy weterynarii. Obserwując np. stopień wyposażenia gabinetów weterynaryjnych w aparaty RTG kilka lat temu i dzisiaj, uważam, że podobnie będzie z dostępnością fizjoterapii. To konieczność zdeterminowana oczekiwaniami klienta.

Zoofizjoterapia (fizjoterapia weterynaryjna)

To rehabilitacja fizyczna zwierząt, czyli zespół metod leczniczych wykorzystujących zjawisko reaktywności organizmu na bodźce. Główne działy to: kinezyterapia, czyli leczenie ruchem, wykorzystująca ćwiczenia bierne i ćwiczenia czynne, fizykoterapia, czyli wykorzystanie czynników fizycznych działających na organizm, np. promieniowanie laserowe (laseroterapia), światłoterapia, ultradźwięki (sonoterapia), prąd elektryczny (elektroterapia), temperatura (termoterapia), fale elektromagnetyczne (magnetoterapia), woda (hydroterapia) i inne. Jednym z działów fizjoterapii jest również masaż.

Autor, nauczony doświadczeniem w kontaktach z lekarzami weterynarii, przy okazji wykonywania zabiegów, przeprowadzania rozmów czy wykładów przybliżających tematykę rehabilitacji zwierząt, stwierdza, że parametry techniczne, mechanizmy działania na poziomie komórkowym, dawkowanie czy inne tego typu „interesujące szczegóły” nie wzbudzają entuzjazmu słuchaczy. Zainteresowanie wzbudzają raczej obszary zastosowań.

Laser

Ma przede wszystkim działanie przeciwbólowe i regeneracyjne, stosowany jest głównie w:

• zmianach zwyrodnieniowych stawów obwodowych i stawów kręgosłupa;
• przewlekłych stanach zapalnych stawów, ścięgien, kaletek maziowych;
• pooperacyjnym gojeniu więzadła krzyżowego przedniego, więzadła rzepki;
• zesztywnieniach stawów;
• trudno gojących się ranach, owrzodzeniach;
• zespole bólowym w przebiegu dyskopatii;
• punktach akupunkturowych;
• porażeniach nerwów, neuralgii.

Przeciwwskazania: nowotwory, padaczka, ciąża, krwawienie z przewodu pokarmowego, nadczynność tarczycy, naświetlanie gruczołów wydzielania wewnętrznego i oczu.

Magnetoterapia

Stosowana jest przy:

• chorobach zwyrodnieniowych;
• złamaniach kości (utrudniony zrost);
• procesach zapalnych stawów i tkanek okołostawowych;
• niedowładach, porażeniach;
• naderwaniu ścięgien, więzadeł;
• zaburzeniach krążenia obwodowego;
• neuropatii.

Przeciwwskazania: nowotwory, ciąża, implanty elektroniczne.

Elektroterapia

Zaliczamy do niej:

• TENS (przeciwbólowe) (Transcutaneous Electrical Nerve Stimulation);
• NMES (odbudowujące siłę i masę mięśniową);
• jonoforezę (wprowadzanie przez skórę substancji leczniczych w postaci żelu przy pomocy prądu stałego – najczęściej diklofenak, ketoprofen, hydrokortyzon, jad pszczeli). Jonoforeza jest stosowana w leczeniu zwyrodnieniowych i zapalnych schorzeń narządów ruchu, w uszkodzeniach nerwów, w zaburzeniach miejscowego ukrwienia tkanek. O zastosowaniu i wyborze leku decyduje lekarz weterynarii.

Przeciwwskazania: nowotwory, ciąża, padaczka, stosowanie w okolicy serca, uszkodzenia i stany zapalne skóry, metal na przebiegu prądu.

Sonoterapia

Sonoterapia ma swoje zastosowa­nie w:

• chorobach zwyrodnieniowych stawów kręgosłupa i stawów obwodowych;
• przykurczach mięśniowych, tkance bliznowatej;
• przewlekłych stanach zapalnych ścięgien i kaletek;
• patologicznych wapnieniach, np. ścięgien;
• obrzękach;
• bólach pochodzenia mięśniowego – przed rozpoczęciem aktywności;
• włóknistych pozostałościach po urazach stawów, ścięgien, mięśni;
• zesztywnieniach stawów.

Przeciwwskazania: ciąża, nowotwory, ostre stany zapalne, metalowe implanty, strefy wzrostu kości zwierząt niedojrzałych.

Hydroterapia

Stosowanie w:

• reedukacji chodu po zabiegach ortopedycznych i neurologicznych, szczególnie resekcji głowy kości udowej, więzadła krzyżowego kolana, laminektomii, fenestracji;
• dysplazji stawów;
• wszelkich problemach neurologicznych wymagających reedukacji chodu;
• zapaleniach kości, stawów, ścięgien;
• rehabilitacji po złamaniach;
• chorobach zwyrodnieniowych stawów kończyn i kręgosłupa;
• zespole ogona końskiego;
• niedoborach w zakresie siły i zakresie ruchów;
• zanikach mięśniowych w naturalnym starzeniu;
• zwiększeniu wydolności, utrzymaniu kondycji u psów użytkowych, sportowych;
• otyłości.

Przeciwwskazania: paniczny strach przed wodą, choroby serca, otwarte rany, choroby skóry.

Masaż

Masaż stosowany jest w następujących sytuacjach:

• w przykurczach, bólach mięśniowych, zapaleniu ścięgien;
• przy bliznach tkanek miękkich, obrzękach;
• po zabiegach operacyjnych;
• nadmiernym lub obniżonym napięciu mięśniowym;
• przypadku restrykcji ruchowych;
• masażu przedwysiłkowym – rozgrzewającym, powysiłkowym – regenerującym.

Ćwiczenia czynne i bierne

Ze względu na utrudniony kontakt z pacjentem, brak możliwości werbalnego zmobilizowania go do wysiłku i często przełamania bólu te metody są wykorzystywane w dużo mniejszym stopniu niż w rehabilitacji ludzkiej. Tym niemniej fachowy zoofizjoterapeuta potrafi odpowiednio dobrać i wykorzystać ćwiczenia w wielu procedurach. Wiele zależy w tym wypadku od kreatywności i doświadczenia zoofizjoterapeuty. Pomocne jest również zaangażowanie właściciela.

Przykłady współpracy lekarz weterynarii – zoofizjoterapeuta

Poniżej opisano kilka przykładów współpracy lekarz weterynarii – zoofizjoterapeuta, z jakimi autor ma najczęściej do czynienia w swojej praktyce.

Przewlekłe zmiany zwyrodnieniowe stawów obwodowych i stawów kręgosłupa

Często związane są one z zaawansowanym wiekiem. Ograniczona tolerancja na długotrwałe stosowanie NLPZ wymusza stosowanie metod równoległych lub zastępczych. Fizjoterapia ma w tym wypadku do wykorzystania całe spektrum metod ograniczających ból, zmniejszających stan zapalny, zwiększających zakres ruchów, przeciwdziałających zanikom mięśniowym, tym samym podnoszących komfort funkcjonowania pacjenta. Zaangażowanie właściciela może przyspieszyć leczenie i daje mu satysfakcję z udziału w procesie dochodzenia do zdrowia.

Resekcja głowy kości udowej

W przypadku resekcji głowy kości udowej rehabilitacja gwarantuje oczekiwany efekt zabiegu i jest niezbędna do osiągnięcia pełnej sprawności. Bezpośrednio po zabiegu stosujemy zimne okłady. W ciągu trzech pierwszych dni po zabiegu stosujemy ćwiczenia bierne, które zapewniają prawidłowy rozwój stawu rzekomego, zmniejszenie nadmiaru tkanki bliznowatej oraz zwiększenie zakresu ruchu. Po ćwiczeniach kontynuujemy zimnoterapię (terapię zimnymi okładami).

Następnie możemy zastosować przeciwbólowo prądy TENS, laseroterapię, wprowadzamy ćwiczenia czynne, masaż oraz konsekwentnie – mimo dyskomfortu pacjenta – ćwiczenia bierne. Od drugiego tygodnia po zabiegu, po zagojeniu rany pooperacyjnej, najkorzystniej jest rozpocząć ćwiczenia na bieżni wodnej, jako najefektywniejszej metody reedukacji chodu. Jeżeli bieżnia wodna jest niedostępna, można wykorzystać prądy NMES zwiększające siłę i masę mięśniową oraz ćwiczenia czynne zachęcające do używania chorej kończyny.

Rehabilitacja po dyskopatii leczonej operacyjnie

Rehabilitacja po dyskopatii leczonej operacyjnie jest często zalecana przez lekarzy i nie budzi kontrowersji, ponieważ kręgosłup jest ustabilizowany, a pacjent wymaga reedukacji chodu. Natomiast fizjoterapia dyskopatii leczonej za pomocą steroidów i unieruchomienia pacjenta w klatce jest często błędnie zalecana przez lekarzy dopiero po czterech do sześciu tygodni. Wykwalifikowany zoofizjoterapeuta zastosuje magnetoterapię, laseroterapię, delikatny masaż rozluźniający mięśnie przykręgosłupowe, ćwiczenia bierne kończyn czy TENS przykręgosłupowo, które to metody powinno się stosować w tym przypadku jak najwcześniej. Dopiero po czterech tygodniach, w zależności od stanu pacjenta, są wprowadza się inne metody. Według wszystkich autorów zajmujących się fizjoterapią zwierząt korzystnie jest rozpocząć działania jak najwcześniej, zwiększa to ich skuteczność.

Pacjenci z dysplazją stawów

Pacjenci z dysplazją stawów leczonych zarówno zachowawczo, jak i poddawanych zabiegom pooperacyjnym są częstymi gośćmi, trudno gojące się rany, niepoddające się innym metodom, wspomagamy laserem podczerwonym i czerwonym prysznicowym, ortopedzi wykonujący zabiegi rekonstrukcji więzadła krzyżowego przedniego bardzo często korzystają z możliwości rehabilitacji pooperacyjnej. Nie można pominąć pacjentów dotkniętych neuropatiami, niedowładami, porażeniami czy nawet mielopatią degeneracyjną, gdzie fizjoterapia pozostaje główną metodą terapeutyczną.

Skuteczna fizjoterapia

Warto jeszcze zwrócić uwagę na warunki, jakie należy spełnić, aby działania fizjoterapeutyczne były skuteczne. Po pierwsze: poprawnie postawiona diagnoza. Źle zdiagnozowany pacjent nie ma szans na skorzystanie z nawet najbardziej intensywnych zabiegów. Błędnie postawiona diagnoza może spowodować, że niektóre działania fizjoterapeuty mogą pogorszyć stan pacjenta. Pacjent powinien trafić na fizjoterapię po wizycie u lekarza weterynarii, który nadzoruje cały proces leczenia, uwzględniając wszystkie dostępne metody. Rehabilitacja pooperacyjna nie jest skuteczna w przypadku nieprawidłowo wykonanego zabiegu operacyjnego.

Po drugie: doświadczenie i fachowość osoby wykonującej zabiegi. Odpowiednio dobrane i poprawnie wykonane zabiegi są warunkiem sukcesu. Dotykamy tutaj ważnej kwestii, kto jest najbardziej kompetentny do zajmowania się fizjoterapią zwierząt. Zarówno lekarz weterynarii, jak i fizjoterapeuta ludzki mają pewne braki w tej dziedzinie. Najkorzystniejsze wydaje się połączenie tych dwóch zawodów. Zoofizjoterapeuta powinien dysponować wiedzą o fizjoterapii uzupełnioną o specyfikę medycyny weterynaryjnej. Tę lukę powinni zapełnić wykwalifikowani zoofizjoterapeuci.

W Polsce istnieje Polski Związek Zoofizjoterapeutów, który stara się utrzymać pewne standardy dotyczące zawodu. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej we współpracy z środowiskiem branżowym przygotowało, i niedawno zatwierdziło, standard kompetencji zawodowych dla zawodu zoofizjoterapeuty, który zawiera wymagania, jakie muszą spełnić osoby zajmujące się fizjoterapią weterynaryjną.

Należy dodać, że efekty działania fizjoterapii nie są tak spektakularne i szybkie, jak farmakoterapia czy chirurgia, ale trzeba pamiętać, że domeną jej działań są inne obszary i jest najczęściej nie do zastąpienia innymi metodami. Jako metoda dodatkowa, stosowana równolegle z farmakoterapią i czynnościami lekarskimi, skutkuje sukcesem terapeutycznym i wdzięcznością pacjenta. Trzeba tylko wykazać się cierpliwością i konsekwencją w działaniu.

Na terenie Polski istnieje już wiele ośrodków zajmujących się fizjoterapią zwierząt. Są to albo samodzielne specjalistyczne przychodnie, albo zoofizjoterapeuci zatrudnieni w istniejących klinikach i lecznicach. Bieżnie wodne, najnowocześniejszy, najefektywniejszy sposób rehabilitacji w wielu przypadkach, do niedawna niedostępne w Polsce, są już we wszystkich dużych miastach. Przy odrobinie dobrej woli każdy lekarz weterynarii może wspomóc proces leczenia wielu chorób fizjoterapią.

Niniejszy artykuł ze względu na ograniczone rozmiary nie wyczerpuje poruszanego tematu i nie może być traktowany jako instrukcja stosowania fizjoterapii.

Piotr Kościelski
zoofizjoterapeuta
Animal Center
Przychodnia Rehabilitacyjna
członek Polskiego Związku Zoofizjoterapeutów