Zaburzenia mineralne i metaboliczne a zaleganie porodowe krów mlecznych

Dostępność Mg zależy od jego ilości pobranej w dawce pokarmowej ze względu fakt, że dzisiejsze żywienie krów powoduje, że aktywny transport magnezu przez ścianę żwacza może być ograniczony (np. z powodu nadmiaru potasu w dawkach), powszechnie stosuje się pewien nadmiar magnezu do stworzenia warunków umożliwiających jego bierną dyfuzję do krwi z przedżołądków. W tej sytuacji ograniczenie pobrania karmy szybko skutkuje niedoborem magnezu, a gdy stężenia Mg spadnie < 0,7 mmol/L we krwi, dochodzi do spadku wrażliwości tkanek na parathormon, ogranicza to jego działanie w pozyskiwaniu wapnia, co jest szczególnie ważne na początku laktacji (5). Ten ważny sposób mobilizowania rezerw wapnia może zostać zahamowany także wskutek alkalozy metabolicznej powodującej zmiany konformacyjne receptorów dla parathormonu (5, 9).

Horst i wsp. (7) uważają, że przy jednokrotnym zdojeniu 10 litrów siary krowa traci ok. 23 g wapnia, a tylko ta strata przekracza ok. 9-krotnie zawartość wapnia w krążeniu. W kolejnych dojach krowa traci z mlekiem ok. 1,24 g wapnia/L (choć w zależności od wielu czynników obserwuje się wahania zawartości wapnia w mleku od 0,9 do 1,4 g/L).

Zapotrzebowanie na wapń wzrasta z 10-12 g/dzień w okresie zasuszenia do ≥ 30 g dziennie w momencie rozpoczęcia laktacji (7). Tak gwałtowny wzrost zapotrzebowania powoduje, że większość krów, szczególnie wysokowydajnych, przechodzi okres obniżonej zawartości wapnia w krwi. Chociaż subkliniczna hipokalcemia w pierwszych dniach po porodzie jest dzisiaj uznawana za zjawisko powszechne, które może występować nawet u ok. 50% krów (3), u części z nich może nastąpić spadek zawartości wapnia do poziomów mogących spowodować wystąpienie objawów porażenia porodowego, związanych z dysfunkcją nerwowo-mięśniową.

W takich przypadkach dożylne podanie jonów wapniowych (rzędu 8-10 g Ca) jest działaniem ratującym życie, gdyż bez podjęcia leczenia śmiertelność może sięgnąć nawet 60-70% (7). To, czy krowa uniknie klinicznej hipokalcemii, zależy od sprawności dwóch procesów: wchłaniania wapnia w jelitach i mobilizacji wapnia z rezerw (głównie z kości). W tym zakresie oddziałuje szereg czynników zarówno przed porodem, jak i po nim, zaś sam proces wchłaniania zależy od interakcji między składnikami mineralnymi a innymi substancjami, co może zaburzyć absorpcję składników mineralnych (5).

Ryzyko hipokalcemii w okresie okołoporodowym jest zjawiskiem powszechnym (4, 12), związanym nie tylko z ryzykiem wystąpienia porażenia porodowego sięgającym 3-8% (niekiedy nawet ponad 25%) cielących się krów, ale też predyspozycją do szeregu innych problemów okołoporodowych (zatrzymanie błon płodowych, ketoza, mastitis, przemieszczenie trawieńca, wypadnięcie macicy). DeGaris i Lean (4) podają, że kliniczna hipokalcemia (z objawami porażenia porodowego) występuje przy stężeniu wapnia całkowitego w surowicy poniżej 1,4 mmol/L, a subkliniczna przy wartościach 1,4-2,0 mmol/L). Rodriguez i wsp. (12) podają nieco wyższe wartości (odpowiednio stężenie wapnia całkowitego w surowicy < 1,5 mmol/L oraz < 2,14 mmol/L). Z kolei Goff (1999) i Duffield i wsp. (2005), cyt. za Jawor i wsp. (10), twierdzą, że wystąpienie w surowicy krów w pierwszym tygodniu po porodzie stężenia wapnia ≤ 1,8 mmol/L powinno być uznawane za potwierdzenie diagnozy subklinicznej hipokalcemii.

W badaniach własnych u klinicznie zdrowych krów w okresie poporodowym (2-21 dni po porodzie) z 25 stad poddanych monitoringowi laboratoryjnemu wartości wapnia w surowicy < 2 mmol/L stwierdziliśmy u zaledwie 12% z nich, magnezu – 0,78 mmol/L u 7,5%, ale fosforu – < 1,6 mmol/L aż u 32,5% (15).

Coraz częściej wyniki różnych zespołów wskazują, że sukliniczna hipokalcemia stwierdzona w pierwszych dniach laktacji niekoniecznie musi powodować negatywne następstwa. W badaniach, które przeprowadzili Jawor i wsp. (8), krowy w 2., 3. i 4. laktacji, z hipokalcemią potwierdzoną w 1. dniu po porodzie, produkowały ok. 6 litrów mleka więcej między drugim a czwartym tygodniem laktacji niż krowy w tych samych laktacjach z prawidłowym stężeniem wapnia. Oznaczenie stężenia wapnia w pierwszej dobie po wycieleniu pozwala na prognozowanie ryzyka hipokalcemii w stadzie. Częstotliwość występowania hipokalcemii jest zwykle wyższa u krów wieloródek niż u pierwiastek. Także Menta i wsp. (11) wykazali na większej liczbie zwierząt, że krowy wieloródki z niższymi wartościami wapnia w pierwszych 2 dniach laktacji i obniżonym stężeniem glukozy w 3. dniu miały wyższe prawdopodobieństwo podwyższonej wydajności mlecznej w ciągu pierwszych 9 tygodni laktacji.

Lepiej zapobiegać, niż leczyć

Zapobieganie wystąpieniu hipokalcemii obejmuje działania w okresie przed- i poporodowym. Istnieje kilka strategii, których celem jest przygotowanie krów mlecznych do „radzenia sobie” ze zwiększonym wydalaniem wapnia w trakcie laktacji (7).

Jednym ze sposobów jest przygotowanie dietetyczne krów w ostatnich 3 tygodniach ciąży, oznaczenie bilansu kationowo-anionowego dawki poprzez policzenie ilości tzw. silnych kationów (Na, K) oraz anionów (Cl, S). Im większa liczba kationów, tym bardziej zasadowe jest pH krwi krowy, a tym samym utrudniony metabolizm wapnia. Niestety, samo ograniczanie pasz zawierających znaczą liczbę kationów może nie być wystarczające do wpływu na równowagę kwasowo-zasadową krowy. W kiszonce z lucerny zawartość potasu zależy od temperatury wegetacji i dostępności wody podczas wzrostu roślin i potrafi wahać się w zakresie 2,5-4% (7), z kolei w kiszonce z kukurydzy stężenie potasu nie przekracza 1,7%.

Dlatego aby obniżyć bilans kationowo-anionowy dawki, można stosować dodatek soli anionowych. Zwiększona ilość anionów w dawce powoduje obniżenie pH krwi u krów. Jeśli z bilansu dawki wynika, że przekracza on 250 meq/kg suchej masy, zastosowanie soli anionowych nie wywoła u krów efektu, tj. niewielkiego zakwaszenia, dzięki któremu aktywność mechanizmów mobilizacji wapnia z kości byłaby w pełni aktywna jeszcze przed porodem, ponieważ krowa musiałaby ich pobrać znaczną ilość. Ponadto niektóre wykorzystywane sole anionowe (głównie chlorki i siarczany amonu) są niesmaczne i obniżają pobranie dawki pokarmowej, choć zależy to od ich formy (w postaci grudek są chętniej zjadane).