Dietetyczne rozwiązania dla szczególnych potrzeb żywieniowych psów. Redukcja nadmiernej masy ciała

Patofizjologia, objawy i kluczowe elementy diagnostyki

Nadwaga i otyłość, czyli akumulacja nadmiernej tkanki tłuszczowej (podskórnej, jak i okołonarządowej), jest obserwowana powszechnie. Obserwujemy nadwagę i/lub otyłość u co trzeciego dorosłego psa, a u psów wchodzących w wiek dojrzały nawet u co drugiego. Niestety stan ten przyczynia się do nasilenia lub wtórnego wystąpienia niektórych chorób, utrudnia przeprowadzanie wielu zabiegów, a także może wpływać na dawkowanie i efektywność działania niektórych leków.

Kluczowym sposobem oceny stopnia otłuszczenia jest 9-stopniowa Skala Oceny Kondycji (z ang. Body Condition Score, BCS) opracowana przez Dorothy Laflamme i jej zespół przeszło 20 lat temu. System ten jest rekomendowany przez WSAVA i ogólnodostępny w ramach WSAVA Nutritional Toolkit (link na końcu artykułu). Jest on też narzędziem dokładnie opisanym w Wytycznych żywieniowych FEDIAF (dostępnych na stronie Polkarma.pl – link także na końcu artykułu). System jest dość precyzyjny i pozwala oszacować stopień nadwagi oraz poziom nadmiernego otłuszczenia. Nadmiar stwierdza się w opisie sylwetki powyżej 5/9 (uznawanej za prawidłową). Ponieważ skala BCS opiera się na subiektywnej ocenie badającego, zawsze wiąże się z błędem oceniającego. Dlatego rekomenduje się, aby lekarz polecał opiekunowi samodzielnie oceniać BCS co dwa tygodnie i sam oceniał BCS zwierzęcia na wizycie, dzieląc się z opiekunem swoimi spostrzeżeniami. To, jak szacować stopień otłuszczenia i poziom nadwagi, opisano w tab. 1 (pełna skala dostępna w Wytycznych żywieniowych FEDIAF).

W przypadku zwierząt uznanych za zdrowe, u których wykluczono obecność chorób współistniejących, a nadwaga nie przekracza w ocenie BCS wartości 6/9, sama redukcja dziennej porcji podstawowej na poziomie 15% oraz kontrola przekąsek mogą przynieść pożądane efekty ograniczenia przybierania na wadze, a nawet jej redukcji przy zwiększeniu codziennej aktywności wymuszonej. Niestety w przypadku kondycji ocenianej w skali BSC powyżej wartości 7/9 zalecana jest dokładna diagnostyka dodatkowa (wywiad żywieniowy, badania krwi, moczu i inne). Niewłaściwe jest również wprowadzenie ograniczenia dziennych porcji żywieniowych bez dodatkowych modyfikacji diety podstawowej. Stosowanie przez właściciela psa zredukowanych dziennych porcji karmy bytowej może prowadzić do wystąpienia niedożywienia i niedoborów substancji odżywczych, a po przełamaniu homeostazy bez możliwości kompensacji zaburzeń przez organizm – ujawnienia ich w postaci klinicznej.

Warto w rozmowie z opiekunem podkreślić perspektywę czasową, w jakiej zwierzę utyło. Często jest to kwestia wieloletnich zaniedbań, przekładających się na procesy adaptacji, a także codzienne rytuały i nawyki, których zmiana będzie trudna głównie dla opiekuna, a nie psa. Ważne też jest przedstawienie opiekunowi orientacyjnej masy ciała i sylwetki, do jakiej powinien dążyć, oraz ramy czasowe, w jakich, przestrzegając odpowiedniego poziomu redukcji podaży kalorii, do niej dotrze. Najłatwiej jest to przedstawić na wykresie, który właściciel może tworzyć regularnie, kontrolując postępy w odchudzaniu w specjalnej tabeli. Opiekun musi też być świadomy, że najnowsze badania wskazują na to, że po zakończeniu procesu odchudzania należy przestrzegać restrykcji kalorycznych jeszcze przez dwa lata, aby uniknąć efektu jo-jo.

Kluczowe założenia żywieniowe i wytyczne

Dieta redukcyjna powinna spełniać nie tylko podstawowe oczekiwania pokarmowe, ale także uzupełniać lub wręcz dożywiać organizm. Jest to bowiem istotne przeciwdziałanie wystąpieniu niedożywienia w trakcie odchudzania zwierzęcia. Kluczowym elementem diety redukcyjnej jest białko, którego poziom powinien zawierać się pomiędzy 25-50% suchej masy (s.m.) diety (10-20 g/100 kcal), przy podaży tłuszczu w zakresie: 5-15% s.m. (2-3,5 g/100 kcal). Aby zastymulować spalanie tłuszczów oraz zapobiec procesowi utraty masy mięśniowej podczas odchudzania, rekomenduje się minimalną niezbędną zawartość tłuszczu w diecie, przy przynajmniej dwukrotności minimalnych wartości rekomendowanych dla białka (przekraczających niezbędne minimum dla psa, czyli 4,5 g białka/100 kcal).

Pozostałą ilość energii, uzupełniającą do 100% rekomendowanej podaży energii w porcji, powinny stanowić węglowodany (strawne, skrobia oporna na trawienie oraz włókno nieraz stanowiące istotny odsetek). W zależności od uwzględnienia szczególnych potrzeb żywieniowych psa (np. współistniejąca cukrzyca), a w mniejszym stopniu – preferencji własnych właściciela, należy wspomnieć, że źródła węglowodanów powinny lub mogą cechować się np. niskim indeksem glikemicznym (IG). Natomiast w przypadku diet z wysoką zawartością błonnika (10-20%) należy zapewnić odpowiednio wyższy poziom białka o optymalnej strawności oraz uprzedzić opiekuna o zwiększonej objętości i częstości oddawanego kału. W takich sytuacjach może być także uzasadniona dodatkowa suplementacja wybranych aminokwasów i ich pochodnych (metionina, L-karnityna, HMB oraz tauryna).

Rekomendowany spadek nadmiernej masy ciała powinien zawierać się między 1-2% tygodniowo, gdyż wyższy wiąże się z utratą tzw. „masy mięśniowej ciała i narządów” („lean body mass”). Opiekun powinien przynajmniej raz na 2 tygodnie ważyć psa i oceniać jego sylwetkę na podstawie skali 9-stopniowej BCS, notując zmiany. Warto rozrysować krzywą chudnięcia i widełki między 1-2% tygodniowo, aby widzieć, czy zmiany masy ciała mieszczą się we wskazanym zakresie, czyli czy proces chudnięcia zachodzi prawidłowo. Zbyt szybka utrata masy ciała w wyniku głodzenia wiąże się z uszkodzeniem tkanki mięśniowej i narządowej, ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia zaburzeń endokrynologicznych oraz z niemożnością utrzymania osiągniętej redukcji, jak również większym ryzykiem wystąpienia efektu jo-jo.

W przypadku diety redukcyjnej kluczowe jest prawidłowe wyliczenie zapotrzebowania pokarmowego na podstawie aktualnej masy ciała lub docelowej masy ciała. W pierwszym przypadku ilość jedzenia będzie malała co dwa tygodnie wraz z redukcją masy ciała. Z kolei wyliczając DER (dzienne zapotrzebowanie na energię) na docelową masę ciała, ilość jedzenia będzie stała i będzie opierała się na konkretnym poziomie zakładanej redukcji w tygodniu. Warto pamiętać, że 1 kg tłuszczu wymaga ok. 9000 kcal do spalenia, tak więc można precyzyjnie oszacować, o ile mniej energii można podać na co dzień, aby osiągnąć odpowiedni poziom deficytu energetycznego. Wyliczenia z obu wzorów mogą dać wyniki zbliżone, albo z odstępstwem nawet na poziomie 10-20%, dlatego należy co 2 tygodnie weryfikować dynamikę chudnięcia oraz, co kluczowe, dobrać dietę o odpowiednich proporcjach podaży energii ze składników odżywczych i odpowiednim poziomem mikroskładników. Sukcesem jest osiągnięcie redukcji przy zachowaniu uczucia sytości oraz optymalnym utrzymaniu czy wręcz odbudowie masy mięśniowej.

Ostatnie kilkanaście lat dynamicznego rozwoju nauki o dobrostanie pokazało, że ważne są też inne aspekty środowiskowe, jak: redukcja stresu (w tym także bólu), zwiększenie poczucia bezpieczeństwa poprzez powtarzalne przewidywalne rytuały oraz zwiększenie poziomu aktywności wymuszonej (nie tylko spontanicznej), nacechowanej elementami pracy (np. spacery z zadaniami typu węszenie, szukanie), podział porcji dziennej na większą liczbę posiłków, nawet 4-5, z czego dwa są do interaktywnego pobrania (np. wylizanie z zabawki typu kong czy wywęszenie z maty), pozwala obniżyć frustrację i łatwiej panować nad uczuciem sytości. Wszystkie te zabiegi mają na celu podnieść jakość życia psa i pomóc zarówno psu, jak i opiekunowi w radzeniu sobie z głodem i tym, że „pies na niego patrzy, bo jest głodny”.