Inwazyjne aspekty biegunek u cieląt. Część II. Biegunki późnego okresu odchowu – kokcydioza

Bezpieczny odchów cieląt oraz utrzymanie dobrego stanu zdrowia w grupie młodzieży, zwłaszcza w dużych stadach ponoszących ryzyko zwiększonej rotacji krów mlecznych, jest gwarancją ciągłości procesu produkcyjnego. Cielęta po przejściu okresu szczególnej wrażliwości (pierwsze tygodnie życia) związanej z brakiem skutecznej odpowiedzi immunologicznej i narażeniu na patogeny tego okresu (pierwotniaki z rodzaju Cryptosporidium, Giardia, Rota i Coronawirusy, patogenne szczepy Escherichia coli) są narażone na inne patogeny związane z kolejnym etapem chowu. W stadach o dużej koncentracji zwierząt szczególnie łatwo szerzą się patogeny układu oddechowego. Również układ pokarmowy może być miejscem efektorowym dla licznych patogenów, których kolonizacja wywołuje przebieg biegunkowy. Dominujące znaczenie w tym aspekcie przypisuje się pierwotniakom z rodzaju Eimeria odpowiedzialnym za tzw. „biegunki późnego okresu odchowu”. Ich przebieg jest związany z kliniczną kokcydiozą dotykającą najczęściej cielęta i młodzież w wieku od trzeciego do dziewiątego miesiąca życia.

Kokcydioza

Pojęcie kokcydiozy w ujęciu precyzyjnym dotyczy inwazji wielu patogenów należących do gromady Coccidea u różnych gatunków zwierząt. Terminem tym możemy określić zarówno jelitową fazę u żywicieli ostatecznych w licznych inwazjach heteroksenicznych: Sarcocystis spp., Toxoplasma gondii, Neospora caninum, jak i ten sam etap rozwoju w inwazjach pasożytów monoksenicznych: Isospora spp., Cryptosporidium spp. oraz Eimeria spp. W praktyce jednak określenie kokcydioza dotyczy zwyczajowo inwazji pierwotniaków z rodzaju Eimeria.

Patogeny te charakteryzuje wysoka specyficzność wobec żywicieli, dlatego wiele gatunków zwierząt może zarażać się tylko w obrębie swojego gatunku. Poszczególne gatunki pierwotniaków wykazują wysoką predylekcję do określonych komórek nabłonkowych. Wybrane z nich mogą zasiedlać komórki nabłonkowe kanalików nerkowych – gęsi, komórki nabłonkowe przewodów żółciowych – króliki, jednak najczęściej inwazja dotyczy komórek nabłonka jelit, kolonizując z dużą specyficznością dla gatunku pasożyta ich określone odcinki. W praktyce kokcydioza jako problem kliniczny dotyka w szczególności: ptaki (z podziałem na gatunki), króliki, świnie, konie, owce, kozy oraz bydło. Kokcydiozę bydła, ale także i innych gatunków zwierząt, obserwuje się w miejscu rozwoju hodowli wielkotowarowej. Znaczne zagęszczenie zwierząt jest najważniejszym czynnikiem ryzyka w tej inwazji (4, 5, 13, 15, 18, 31).

Charakterystyka czynnika inwazyjnego

Kokcydia są pierwotniakami wewnątrzkomórkowymi należącymi do wspólnego taksonu (podtyp Apikomplexa), charakteryzującymi się typowym, wspólnym modelem morfologicznym. Komórka pasożyta (trofozoit) ma bananowaty kształt o rozmiarach w granicach 2-3 x 12-16 µm. Charakteryzuje się centralnie położonym jądrem i zlokalizowanymi wokół niego organellami. Unikatową cechą jest obecność kompleksu apikalnego, zlokalizowanego na ostrym biegunie komórki. Wykazuje on aktywność enzymatyczną pozwalającą na wniknięcie pierwotniaka do komórek żywiciela. Uwalniane enzymy, charakterystyczne dla gatunku pasożyta, umożliwiają penetrację ściany komórkowej określonych komórek nabłonkowych żywiciela, co tłumaczy tak wysoką specyficzność patogenu.

Podobnie jak w przypadku innych kokcydioz monoksenicznych (Cryptosporidium spp., Isospora spp.) trofozoity pierwotniaków z rodzaju Eimeria w zależności od fazy inwazji obecne są w różnych postaciach rozwojowych: sporozoitu, schizonta lub merozoitu. Poza organizmem lokalizują się wewnątrz oocyst (będących efektem rozmnażania płciowego pasożyta) jako sporozoity. W inwazyjnej (sporulowanej oocyście) występuje charakterystyczny dla rodzaju Eimeria ich układ 4 x 2: 4 sporocysty (sporoblasty) zawierające po 2 sporozoity (ryc. 1). Oocysty Eimeria spp. w momencie wydalenia nie są inwazyjne (niesporulowane) (ryc. 2-4). Inkubacja odpowiadająca fazie sporogonii ma miejsce w środowisku zewnętrznym.

Jej długość jest cechą indywidualną dla gatunku pasożyta. Oocysty są jedyną postacią obserwowaną poza organizmem żywiciela. Dlatego ich cechy, takie jak: kształt, barwa, struktura powierzchni, rozmiary, szczegółowa budowa, długość okresu sporulacji, są cechami przypisywanymi i charakteryzującymi określone gatunki. Umiejętność rozpoznawania poszczególnych gatunków na podstawie cech oocyst jest szczególnie ważna, gdyż pozwala na trafne przypisanie objawów klinicznych choroby określonemu patogenowi i uniknięcie fałszywie pozytywnego rozpoznania (5, 8, 9, 15, 31, 33).

Różnorodność gatunkowa

Rodzaj Eimeria u bydła jest zaskakująco bogaty w gatunki. W skali świata opisano ich 21. W Europie potwierdzono występowanie 13. Inwazje większości z nich przebiegają w sposób łagodny. Kliniczne znaczenie ma zaledwie kilka, wywołując objawowy przebieg inwazji. Szczególnie gatunkom Eimeria bovis i Eimeria zuerni przypisuje się odpowiedzialność za tzw. kokcydiozę oborową, natomiast Eimeria alabamensis jest odpowiedzialna za kokcydiozę pastwiskową. Oocysty E. bovis są owalne, grubościenne, lekko brązowe, mierzą 18-21 x 26-32 µm, o czasie sporulacji 2-3 dni. Oocysty E. zuerni prezentują prawie kulisty kształt, są wyraźnie mniejsze (15-18 x 16-20 µm), bezbarwne, cienkościenne o czasie sporulacji również około 2-3 dni Oocysty E. alabamensis, lekko owalne, 12-16 x 16-24 µm, z widoczną dwuwarstwową ścianą, czas sporulacji 5-8 dni (8, 15, 31, 33).