Stres u zwierząt – czy na pewno wiemy już o nim wszystko?

Fizjologia stresu

Wyróżniamy dwa układy tworzące najważniejsze mechanizmy odpowiedzi na stres.

Pierwszym z nich jest część współczulna układu nerwowego, której ośrodki znajdują się w pniu mózgu i rdzeniu kręgowym. Kluczową rolę ogrywają tu adrenalina i noradrenalina, które są wydzielane przez rdzeń nadnerczy w warunkach stresu. Hormony te przyśpieszają częstotliwość rytmu serca i ciśnienie krwi oraz rozkład glikogenu do glukozy, co pozwala na stawienie czoła zagrożeniu (1, 2). Warto zauważyć, że strategie przetrwania wymagają umiejętności do selektywnej reakcji w warunkach stabilnych i szybkiej reakcji adaptacyjnej w środowisku zmiennym. Tak więc zwierzęta muszą wykazywać się dużą podzielnością uwagi, elastycznością i skupieniem, aby móc się zaadaptować. Jednak nadmierne skupienie czy rozproszenie mogą prowadzić do zaburzeń zachowania przejawiających się nadmierną aktywnością i nadpobudliwością lub otępiałością i brakiem reakcji. Prawdopodobnie główną rolę w procesie regulacji proporcji pomiędzy rodzajami reakcji odgrywa miejsce sinawe (łac. locus coeruleus), które jest odpowiedzialne za wydzielanie noradrenaliny (3).

Drugim układem jest oś podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowa, która odgrywa ważną rolę w adaptacji organizmu i odpowiedzi na bodźce zewnętrzne. Oś ta obejmuje następujący łańcuch oddziaływań: uwolnienie w podwzgórzu hormonu uwalniającego kortykotropinę → uwolnienie ACTH w przysadce → uwolnienie glikokortykosteroidów w nadnerczach. Glikokortykosteroidy wywierają wpływ na gospodarkę węglanową, białkową i tłuszczową, a więc reakcja ta dostosowuje procesy przemiany materii w organizmie do wymogów sytuacji, w której znalazło się zwierzę (2).

Mechanizmy te dobrze radzą sobie w sytuacjach, gdy organizm jest wystawiony na działanie krótkotrwałego stresu. Jednak należy pamiętać, że zwierzęta towarzyszące człowiekowi często są narażone na działanie stresu chronicznego, który może prowadzić do wtórnych problemów zdrowotnych i behawioralnych (1).

Warto zauważyć, że różnorodność czynników środowiskowych w okresie rozwojowym ma ogromny wpływ na rozwój mechanizmów kontroli reakcji emocjonalnych i behawioralnych. Przykładem mogą być badania przeprowadzone na szczurach, podczas których analizowano wpływ częstości lizania, pielęgnacji i karmienia na rozwój różnic w reakcjach behawioralnych na stres. Dorosłe osobniki, które były często pielęgnowane i karmione, wykazywały zmniejszoną lękliwość w odpowiedzi na nowe bodźce wprowadzone do środowiska w porównaniu z potomstwem matek, które nie wykazywały dużego zaangażowania w opiekę nad młodymi (4).

Rodzaje czynników stresogennych

Bodźce zagrażające homeostazie organizmu zwierzęcia można podzielić na fizjologiczne i psychologiczne. Czynniki stresujące, które wpływają na konkretne parametry fizjologiczne, prowokują reakcję dopasowaną do regulacji danego parametru, pobudzając do działania układ autonomiczny poprzez system receptorów obwodowych. Przykładami takich czynników mogą być: głód, pragnienie, zbyt niska lub zbyt wysoka temperatura. Natomiast psychologiczne czynniki stresujące podlegają przetwarzaniu w wyższych strukturach mózgu wraz z zaangażowaniem procesów poznawczych i emocjonalnych. Przykładem takich czynników może być nieodpowiednie traktowanie czy konflikt społeczny.

Podobnie jak przy bodźcach fizjologicznych, w odpowiedzi na tego typu stresory zostają pobudzone neurosekrecyjne małokomórkowe neurony w jądrze przykomorowym. Reakcje somatyczne na tego typu czynniki mają wpływ także na zmiany w układzie krążenia, oddechowym, pokarmowym oraz w termoregulacji. Mechanizmy, które są pobudzane przez stresogenne czynniki fizyczne i psychiczne, są zazwyczaj sprzężone ze sobą i nie należy ich rozpatrywać osobno. Charakter odpowiedzi na stres zależy również od intensywności czynnika, jego czasu trwania, jak i częstotliwości ekspozycji na stresor (1, 5).