Śmiertelność okołoporodowa cieląt – niedoceniany problem

Śmiertelność okołoporodowa cieląt stanowi istotny problem w hodowli bydła mlecznego w Polsce i na całym świecie. Straty związane z martwymi urodzeniami cieląt nie ograniczają się tylko do utraty wartości cielęcia noworodka, lecz również obejmują straty hodowlane i spowalniają postęp genetyczny oraz hodowlany w stadach, zmniejszając w ten sposób potencjał produkcyjny i efektywność ekonomiczną gospodarstw. Do odsetka przypadków śmiertelności okołoporodowej wlicza się cielęta urodzone po ciąży trwającej co najmniej 260 dni albo martwe, albo umierające w pierwszych 24-48 godzinach po porodzie (1, 2).

W Polsce śmiertelność okołoporodowa została oszacowana na poziomie 8,4% dla pierwiastek oraz 4,8% dla wieloródek (3). Odsetek może wprawdzie wydawać się niezbyt wielki, jednak w skali kraju niemal 150 tysięcy cieląt pada podczas porodu, zakładając, że wartość cielęcia noworodka mieści się w przedziale 600-800 zł, przy pogłowiu bydła mlecznego w liczbie ponad 2 mln (zakładając przy średniej śmiertelności dla pierwiastek oraz wieloródek na poziomie około 7%). Same bezpośrednie straty ekonomiczne z powodu martwego urodzenia mieszczą się w przedziale od 88 do 118 mln złotych, a należy także wspomnieć o: stratach związanych ze spowolnieniem postępu genetycznego i hodowlanego w stadzie, komplikacjach podczas porodu, które skutkują koniecznością leczenia matek, a także ich obniżonej wydajności i płodności z tego powodu. Generuje to dodatkowe koszty, mogące przekroczyć straty związane z martwym urodzeniem (4, 5).

Warto jednak podkreślić, że odsetek ten może różnić się znacznie miedzy stadami, w badaniach prowadzonych we Francji przypadki martwych urodzeń znajdowały się w przedziale 2-30% (6). Podobnej zmienności odsetka śmiertelności okołoporodowej można się też spodziewać na terenie naszego kraju, gdzie obok stad, w których martwe urodzenia zdarzają się incydentalnie, są i takie, w których problem ten występuje zdecydowanie zbyt często. Porównując te wartości, należy uznać, że w przypadku martwych urodzeń na przestrzeni lat uwidacznia się trend rosnący. Badania prowadzone w Stanach Zjednoczonych, porównujące liczbę martwych urodzeń z lat 1985-1996 wykazały wzrost odsetka martwych urodzeń z poziomu 9,5% w 1985 roku do 13,2% w 1996 roku w przypadku rodzących jałówek oraz odpowiednio z 5,3% do 6,6% w przypadku wieloródek (7).

Dochodzenie przyczyn śmiertelności okołoporodowej cieląt stanowi często duże wyzwanie z uwagi na mnogość czynników, które mogą brać udział w obniżeniu żywotności cielęcia, finalnie prowadząc do jego śmierci. Jednak czynnikiem, który wg różnych doniesień stanowi bardzo duży udział w rodzeniu się cieląt martwych i który można najefektywniej ograniczyć, są błędy popełniane przez człowieka. Nie obejmują one wyłącznie etapu pomocy porodowej, lecz również przygotowania matki nie tylko do porodu, ale i do doboru odpowiedniego buhaja, zapewnienia odpowiednich warunków utrzymania krów cielnych, opieki nad noworodkiem tuż po narodzinach czy też kontroli nad czynnikami zakaźnymi obecnymi w stadzie.

Odchów jałówki i krycie

Jeśli chcemy zapobiegać śmiertelności, należy zwracać uwagę na określone parametry już na etapie przygotowania sztuk do krycia. Krycie jałówek o niskiej wyrostowości, w zbyt młodym wieku, może skutkować problemami w postaci ciężkiego porodu z powodu dysproporcji płodowo-matczynych. Wskazane jest, aby masa rodzącej pierwiastki rasy holszyńsko-fryzyjskiej (HF) stanowiła ponad 80% masy dorosłej krowy, co przekłada się na odpowiedni rozwój miednicy, przez którą musi zostać wyparty płód. Wykazano, że jałówki, które cieliły się w wieku poniżej 24 miesięcy, były bardziej narażone na urodzenie martwego cielęcia właśnie z powodu niewystarczającej dojrzałości (8). Istotny jest również dobór odpowiedniego buhaja względem jałówki/krowy.

Cielęta rodzące się po niektórych buhajach mają wysoką masę urodzeniową, co sprzyja rozwojowi dysproporcji płodowo-matczynych podczas porodu (9). Jednak w ostatnich latach selekcja hodowlana buhajów dokonywana jest również pod kątem łatwości wycieleń, co pozwola na zmniejszenie problemów porodowych. Dodatkowy pozytywny wpływ na tę kwestię ma również obecność porcji nasienia seksowanego w ofercie firm zajmujących się sprzedażą nasienia. Znacząco zwiększa to prawdopodobieństwo urodzenia się jałówki, która zazwyczaj jest lżejsza i smuklejsza od buhajka (10). Na etapie krycia największym, potencjalnym czynnikiem ryzyka jest używanie nasienia buhajów ras mięsnych.

W hodowli bydła mlecznego rasy mięsne stosowane są często przez hodowców chcących pozyskać opasy, które będą charakteryzowały się lepszymi przyrostami w stosunku do rasy holsztyńsko-fryzyjskiej (HF), stanowiącej trzon produkcji mleka w Polsce. Nasienie buhajów mięsnych jest wykorzystywane również w przypadku sztuk o obniżonej płodności, u których występuje problem z zacieleniem. Inseminacja jałówek buhajami ras mięsnych (z wyjątkiem rasy Angus charakteryzującej się niższą masą urodzeniową), z uwagi na ich dużą masę urodzeniową i krępą budowę ciała stanowi duże ryzyko komplikacji okołoporodowych. Należy także wspomnieć o kryciu naturalnym haremowym jałówek przez buhaja. Często wpuszcza się go do grupy jałówek „na ślepo”, bez sprawdzenia ich wieku lub oceny buhaja pod względem potencjalnego rodzenia się dużych cieląt, co może przełożyć się na problemy podczas porodu.

Nieodosobnione są również przypadki, w których doszło do spontanicznego, zupełnie nieplanowanego krycia jałówek nader młodych i niewyrośniętych w wyniku ich niewystarczającej izolacji od buhaja. Znane są przypadki jałówek rodzących w wieku 14-15 miesięcy, w których poród drogami naturalnymi jest niemożliwy, i wymagane jest zastosowanie alternatywnych metod rozwiązania porodu (cięcie cesarskie, fetotomia).